Check-list ดูแลสุขภาพผู้สูงอายุที่บ้าน คู่มือฉบับละเอียด (สำหรับครอบครัวและผู้ดูแล)
การดูแลผู้สูงอายุที่บ้านต้องเป็นระบบ ชัดเจน และครอบคลุมทั้งด้านร่างกาย จิตใจ และสิ่งแวดล้อม เพื่อให้ท่านมีคุณภาพชีวิตที่ดี ปลอดภัย และลดการเข้า-ออกโรงพยาบาล บทความนี้รวบรวมเช็คลิสต์จริงจังที่สามารถนำไปใช้งานได้ทันที — แบ่งตามหมวดและความถี่ในการตรวจติดตาม
เช็คลิสต์ตามหมวด (แยกเป็นข้อปฏิบัติ / คำอธิบาย และความถี่)
1) ความปลอดภัยภายในบ้าน (Daily / จัดครั้งเดียวแล้วตรวจเป็นระยะ)
● เอาพื้นที่ทางเดินให้โล่ง ไร้พรมที่ลื่นหรือสายไฟพาดกลางทาง
● ติดราวจับ/บาร์ในห้องน้ำ บริเวณชักโครก และบริเวณบันได
● ปูพรม/แผ่นกันลื่นในห้องน้ำและบริเวณที่เปียก
● ปรับความสูงเตียงให้เหมาะสมกับการลุก/นั่ง พร้อมแสงสว่างเพียงพอระหว่างกลางคืน
● ตรวจสภาพบันได ราวจับ และพื้นว่ามั่นคงหรือไม่ (ทุก 3–6 เดือน)
● ติดตั้งไฟส่องทางกลางคืน/ไฟเซ็นเซอร์ตามจุดเสี่ยง
2) การจัดการยา (Daily / Weekly / Monthly)
● เตรียม ตลับยา (pill organizer) แยกตามมื้อและวัน (เตรียมล่วงหน้า 1 สัปดาห์)
● จัดทำ “รายการยาฉบับย่อ” (Medication List) — ชื่อยา ขนาดยา เวลาใช้ สาเหตุการใช้ และยาแพ้/ผลข้างเคียง
● ตรวจสอบการหมดอายุยาและจำนวนยาประจำเดือน (สัปดาห์ละครั้ง)
● นัดตรวจทบทวนยากับแพทย์/เภสัชกรเป็นระยะ (ทุก 3–6 เดือน หรือเมื่อมีการเปลี่ยนยา) — เฝ้าระวัง polypharmacy และยาซ้ำซ้อน
● ระวังสมุนไพร/อาหารเสริมที่อาจมีปฏิกิริยากับยา
3) โภชนาการและการให้อาหาร (Daily / Weekly)
● ให้มื้ออาหารครบ 3 มื้อ และของว่างเน้นโปรตีนผักผลไม้ ธัญพืชเต็มเมล็ด
● ติดตามน้ำหนักตัวเป็นประจำ (สัปดาห์ละครั้ง) — แจ้งแพทย์หากน้ำหนักลดหรือเพิ่มผิดปกติ
● หลีกเลี่ยงเกลือมากในผู้มีความดัน/หัวใจ และจำกัดน้ำตาลในผู้ป่วยเบาหวาน
● ดูแลการเคี้ยวและการกลืน — ถ้ามีปัญหา ให้ปรึกษานักบำบัดการพูด/การกลืน (swallow therapist)
● รักษาระดับน้ำดื่มให้เหมาะสม ประมาณ 1.5–2 ลิตร/วัน (หรือปฏิบัติตามคำสั่งแพทย์สำหรับผู้จำกัดน้ำ)
4) กายภาพและการเคลื่อนไหว (Daily / Weekly)
● มีโปรแกรมการออกกำลังกายเบาๆ (เดิน กระชับกล้ามเนื้อ ยืดเหยียด) อย่างน้อย 3–5 ครั้ง/สัปดาห์
● ฝึกการทรงตัวและการทรานส์เฟอร์ (ลุก นั่ง ยืน เดิน) — ปรึกษานักกายภาพบำบัดสำหรับแผนเฉพาะบุคคล
● ตรวจสภาพรองเท้าให้กระชับและกันลื่น
5) เฝ้าระวังปัญหาสุขภาพเฉพาะ (ตามโรคประจำตัว)
● ความดันโลหิต: วัดตามคำแนะนำแพทย์ (เช่น ทุกวัน/สัปดาห์ ขึ้นกับภาวะ) —บันทึกค่าและนำไปให้แพทย์ดู
● น้ำตาลในเลือด: ตรวจตามแผนการรักษา (ผู้ป่วยเบาหวาน) — จดบันทึกผล
● น้ำหนัก/อาการบวม (Edema): หากมีโรคหัวใจ/ไต ควรวัดและจดบันทึกทุกวัน/สัปดาห์ตามคำแนะนำ
● ตรวจผิวหนัง/แผล: ตรวจบริเวณที่เสี่ยงแผลกดทับหรือแผลเรื้อรังทุกวัน
6) สุขภาพจิตและสังคม (Daily / Weekly)
● พูดคุยให้กำลังใจ กระตุ้นการมีส่วนร่วมทางสังคม (เยี่ยมเยียน โทรศัพท์ วิดีโอคอล)
● สังเกตสัญญาณซึมเศร้า/ความสับสน/การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม — แจ้งผู้เชี่ยวชาญหากกังวล
● จัดกิจกรรมย่อยๆ เช่น อ่านหนังสือ ทำสวน ดูรูปภาพ เพื่อกระตุ้นความจำและอารมณ์
7) การดูแลช่องปาก ตา หู ผิวหนัง (Monthly / Every 6–12 months)
● ตรวจฟันทุก 6–12 เดือน (หรือเร็วขึ้นหากมีปัญหาเจ็บ/แผลในปาก)
● ตรวจสายตาและใส่แว่นที่เหมาะสม (ปีละครั้งหรือโดยคำแนะนำจักษุแพทย์)
● ตรวจการได้ยินและปรับเครื่องช่วยฟังเมื่อจำเป็น
● ใส่ใจการบำรุงผิว ป้องกันผิวแห้ง ตากแดด และตรวจหาบาดแผล/รอยแดงทุกวัน
8) การป้องกันการติดเชื้อและวัคซีน (As recommended / Annual)
● ฉีดวัคซีนที่แนะนำสำหรับผู้สูงอายุ เช่น วัคซีนไข้หวัดใหญ่ประจำปี (influenza), วัคซีนป้องกันปอดบวม (pneumococcal), วัคซีนงูสวัด (zoster) — ปรึกษาแพทย์ตามสถานะสุขภาพ
● ออกมาตรการล้างมือ ทำความสะอาดพื้นผิวที่สัมผัสบ่อย และระวังการสัมผัสผู้ป่วยติดเชื้อ
9) แผนฉุกเฉินและเอกสารสำคัญ (จัดครั้งเดียวแล้วตรวจทบทวน)
● ทำ รายการติดต่อฉุกเฉิน (เบอร์ผู้ดูแล แพทย์ประจำตัว โรงพยาบาลใกล้เคียง) วางไว้เด่นชัด
● จัด Folder เอกสารสำคัญ: บัตรประจำตัว, บัตรทอง/ประกัน, รายการยา, ประวัติการแพ้ยา, รายงานการรักษาล่าสุด, advance directives/หนังสือมอบอำนาจถ้ามี
● เตรียม ชุดฉุกเฉินที่บ้าน: ยาสำรองสำคัญ, เบอร์โทรฉุกเฉิน, เครื่องปฐมพยาบาล, อุปกรณ์ช่วยหายใจ/ออกซิเจน (ถ้ามีคำสั่งแพทย์)
● กำหนดแผนการขนย้าย/ไปโรงพยาบาล เช่น ใครขับรถ ใครรับผิดชอบ เมื่อต้องพาไปรักษา
สัญญาณอันตราย ต้องโทรขอความช่วยเหลือทันที (ฉุกเฉิน)
โทร 1669 (เบอร์ฉุกเฉินในประเทศไทย) หรือไปโรงพยาบาลทันที หากพบอาการดังต่อไปนี้ :
● เจ็บหน้าอกรุนแรง เหงื่อแตก หายใจไม่ออก (สัญญาณหัวใจขาดเลือดเฉียบพลัน)
● อาการอัมพาตครึ่งซีกหรือพูดไม่ชัด เกิดฉับพลัน (สงสัยโรคหลอดเลือดสมอง)
● เลือดออกมากไม่หยุด หรือมีเลือดออกในปัสสาวะ/อุจจาระมาก
● ไข้สูงร่วมกับสภาพซึมลง หายใจเร็ว/หายใจติดขัด
● อาเจียนเป็นเลือด หรือถ่ายเป็นเลือดมาก/ช็อก (ซีด เหงื่อแตก หน้าซีด)
แบบเช็คลิสต์สั้น (พิมพ์ติดบ้านได้)
ทุกวัน
● ให้ยา/เช็ครายการยาแล้ว
● น้ำ/อาหารครบตามที่แพทย์แนะนำ
● ทำกิจกรรมเคลื่อนไหวหรือออกกำลังกายตามโปรแกรม
● ตรวจผิว/แผล/เท้า (กรณีเบาหวาน)
● พูดคุย/ตรวจอารมณ์ผู้สูงอายุ
สัปดาห์ละ 1 ครั้ง
● ชั่งน้ำหนักและจดบันทึก
● ตรวจสต็อกยา/สั่งยาเติม
● ตรวจความสะอาดบริเวณที่นอนและอุปกรณ์ช่วยเดิน
เดือนละ 1 ครั้ง
● ตรวจไฟและราวจับ/อุปกรณ์ความปลอดภัย
● ทบทวนรายการยากับผู้ดูแล/เภสัชกร (ถ้าจำเป็น)
ทุก 3-6 เดือน / ตามการนัด
● นัดพบแพทย์ประจำ/ตรวจเลือด/ตรวจที่แพทย์สั่ง
● ทบทวนแผนการรักษาและการฟื้นฟู
เคล็ดลับปฏิบัติการ (Practical tips)
● ใช้ ตลับยาแบบแบ่งวัน และติดสติกเกอร์เตือนเวลาทานยา
● ถ่ายรูปหรือสแกนเอกสารสำคัญเก็บบนมือถือ/คลาวด์ เผื่อฉุกเฉิน
● ทำ บันทึกสุขภาพประจำวัน (อาการ ยา น้ำหนัก) เพื่อให้แพทย์สามารถติดตามได้ง่าย
● หากผู้สูงอายุอยู่คนเดียว ให้ตั้งระบบโทรเช็คอินหรือเครื่องแจ้งเหตุฉุกเฉิน (Medical alert)
● ให้ผู้ดูแลได้รับการอบรมขั้นพื้นฐาน เช่น CPR, วิธีเปลี่ยนผ้าอ้อมโดยถูกสุขลักษณะ, การดูแลแผลกดทับ
การดูแลผู้ดูแล (Caregiver support)
● วางตารางสลับหน้าที่ ให้มีเวลาพักผ่อนพอเพียง
● เข้าร่วมกลุ่มสนับสนุนผู้ดูแล พูดคุยกับผู้เชี่ยวชาญเมื่อรู้สึกเครียด/ซึมเศร้า
● ขอคำแนะนำการฝึกทักษะจากพยาบาลหรือนักกายภาพบำบัดเมื่อจำเป็น